Hii ni makala ya nne katika mfululizo wa habari za Mongabay kuhusu ‘Maeneo Yaliyolindwa Afrika Mashariki’. Soma sehemu ya kwanza, na ya pili. 

KATWE, Uganda — Mwaka 1889, mwandishi wa habari wa Uingereza Henry Morton Stanley alitoka kutoka kwenye misitu ya Afrika ya Kati na kuingia katika mji wa Katwe, makazi yaliyoko kando ya ziwa la volkeno la salfa. Mabaki makubwa ya chumvi ya ziwa hilo yalijulikana kwenye kanda yote, na kuwavutia wafanyabiashara na kuifanya Katwe kuwa sehemu iliyotamaniwa na wengi. Jamii ya Wabasangora, wafugaji wanaojulikana kwa ustadi wao wa ufugaji ng’ombe, walikuwa wamepigana vita vikali dhidi ya falme nyingine za Kibantu ili kudhibiti machimbo ya mgodi wa chumvi, mmojawapo ya migodi mikubwa zaidi barani Afrika.

“Umiliki wa mji wa Katwe, ambao unaongoza maziwa, ni chanzo cha wivu mkubwa,” Stanley aliandika baadaye.

Aliwasili mji wa Katwe wakati “ugombaniaji wa Afrika” ulipokuwa ukipamba moto, baada ya mkutano wa Berlin wa Mfalme Leopold II ambapo sheria za ukoloni wa Ulaya zilikuwa zimewekwa. Muda mfupi baada ya Stanley kuondoka, Frederick Lugard aliuteka mji huo. Pamoja na tambarare na vilima vya mashariki yake, Katwe uliendelea kuwa sehemu ya ulinzi wa Waingereza wa Uganda, ambapo ilibaki hadi uhuru mwaka 1962.

Stanley, Lugard na walinzi wao wa kifalme kutoka Ulaya walishaondoka zamani. Lakini mizimu yao bado inaitesa ardhi hii, hata kama ni kwa majina tu. Kilele cha juu kabisa cha milima ya Rwenzori kinachoinuka juu ya Katwe kinaitwa Mlima wa Stanley, chini yake kuna maziwa Albert, George na Edward.

Bado kuna makundi ya watu wa jamii ya Wabasangora wanaoishi kwenye fukwe za maziwa haya, lakini makundi ya ng’ombe hayawezi tena kulishwa katika uoto wa majani ya savanna ulio karibu, ambao hapo awali ulikuwa sehemu ya Ufalme wa Tooro. Mifugo hairuhusiwi katika sehemu kubwa ya ufalme huo uliobadilishwa na sasa unajulikana kama Hifadhi ya Taifa ya Malkia Elizabeth.

Ramani za msimamizi

Katika chumba kikuu cha nyumba yake ndogo ya matofali huko Katwe, Rajabu Juma anapitia rundo la karatasi na ramani, akizitandaza juu ya meza karibu na vikombe vya chai alivyowaandalia wageni wake, ambao ni kundi la waandishi wa habari waliokwenda kumhoji. Mgodi wa chumvi wa Katwe bado uko katikati ya maisha ya jiji, na Juma – mwenye umri wa miaka 80, ambaye sasa ni mzee wa mji – ni msimamizi huko. Anasema babu yake alizaliwa hapo mwaka wa 1869, miongo miwili kabla ya kuwasili kwa Stanley.

Juma anapeleka mkono wake juu ya moja ya ramani, akieleza kwa makini kile ramani inachoonyesha. Ramani hizi ni silaha katika mapambano ya muda mrefu kati ya Katwe na Mamlaka ya Wanyamapori ya Uganda – au “uuh-wah” (UWA) kama watu wanavyoita mamlaka hapa – kuhusu mahali mji unaishia na mbuga ya Malkia Elizabeth inaanzia.

“Tulikataa mipaka, tulisema hapana,” anasema kwa sauti kali, huku akielekeza vidole vyake sehemu ya kaskazini mwa Katwe. “Walipokuja hawakushauriana na mtu yeyote. Hawajawahi kushauriana na wenyeji wa Katwe kutuambia kuhusu bustani hiyo. Kwa hiyo tukasema ‘Hapana, hatuwezi kukubali hili.”

Katwe ni mojawapo ya miji 11 “iliyojificha” ambayo iko ndani ya mipaka ya Malkia Elizabeth. Miji hii ni nyumbani kwa Wabasangora na wazao wa Kibantu wa wakazi wa eneo hilo kabla ya ukoloni. Mamlaka ya wanyamapori ya Uganda, UWA, kwa shingo upande, wanavumilia kuwepo kwao, lakini uhusiano baridi umezidi katika miaka ya hivi karibuni. Idadi ya watu katika miji iliyo karibu inaongezeka, na maoni ya mamlaka ni kwamba sasa ni tishio kwa wanyamapori na ikolojia ya mbuga hiyo.

Mbuga ya Taifa ya Malkia Elizabeth, eneo lenye ukubwa wa kilomita za mraba 1,978 (sawa na maili za mraba 764) iliyojaa tembo, viboko, simba, chui na karibu spishi 600 za ndege, ni Hifadhi ya Wanadamu na Biosifia ya UNESCO. Upatikanaji wake umedhibitiwa vikali na wa gharama. Miji inayozungukwa na mbuga inaruhusiwa kulima na kufuga mifugo, lakini tu ndani ya mipaka madhubuti.

Pale mji wa Katwe unapoishia, ni suala la mzozo kati ya mji na UWA, kama ilivyo kwa miji mingine inayozungukwa na mbuga. Pande zote mbili zimeshutumu nyingine kwa kuvunja ahadi zao. UWA inasema wakazi wa Katwe walihamisha nguzo kwa siri kuashiria eneo ambalo wanaruhusiwa kulima. Juma na wengine hapa wanasema mamlaka hiyo ilitumia upangaji wa mipaka ya hifadhi mwishoni mwa miaka ya 1990 kunyakua ardhi yao.

“Tunajua serikali inapata pesa nyingi kutoka kwa wanyamapori, na tunachohitaji ni kuheshimiwa pia, kwa sababu sisi ni wanadamu na hao ni wanyama,” anasema.

Uhusiano huo ukiwa tayari umevurugika, ulifikia kikomo miaka michache iliyopita, pale wafugaji wachache wa Kibasangora kutoka kwenye kundi lingine walipotia sumu na kuwaua kulipiza kisasi kwa kushambuliwa kwa ng’ombe wao. Tukio hilo liligonga vichwa vya habari kwenye vyombo vya kimataifa. Baadaye, UWA ilianza kuzungumzia  wazo la kuwahamisha watu wapatao 40,000 wanaoishi Katwe na miji mingine jirani.

Tishio hilo halijapita vizuri hapa

“Kabla ya mbuga kuanzishwa, tulikuwa na maisha mazuri na tuliishi kwa amani na wanyama,” Juma anasema. “Hungeweza kuwawinda. Sio kuwa mbuga hutufundisha jinsi ya kutunza wanyama salama. Mababu zetu waliwaweka salama.”

Bila kutenganishwa na uzuri wa ikolojia yake, migogoro hii inaifanya Hifadhi ya Malkia Elizabeth kuwa mbuga ya kitaifa ya Kiafrika. Mandhari hapa ni makazi muhimu kwa wanyamapori walio hatarini, lakini pia ni eneo la mamlaka ya serikali na uwanja wa historia yenye migongano. Hifadhi hii ni mfano halisi wa maswali ambayo bado hayajajibiwa kuhusu maeneo ya asili yaliyohifadhiwa barani Afrika.

Huanzia kwenye nyayo za Milima ya Rwenzori inayojulikana kama “milima ya mwezi“ na kuenea hadi kwenye eneo kubwa la savanna na misitu. Nyasi za mbuga ya Malkia Elizabeth, zilizowahi kulishwa mifugo ya jamii ya Wabansangora, sasa zimetawaliwa na chui na simba wanaonyemelea swala aina ya kuru (Waterbuck) wakishirikiana na nyoka aina ya kobra, mbwa mwitu, nungunungu na spishi zingine nyingi. Zana zilizochimbuliwa hapa zinaonyesha shughuli za kibinadamu zilizokuwepo tangu Enzi za Mawe.

“Malkia,” kama wasimamizi wake wa UWA wanavyopenda kukiita, ni kivutio kikuu cha tasnia ya utalii ya Uganda. Takriban watu 100,000 waliitembelea mwaka 2022 kutoka ulimwenguni kote, wakivutiwa na uzuri wa safari za porini za kiwango cha kimataifa.

Hifadhi ya Malkia Elizabeth pia ni uwanja wa mashindano, makubwa kwa madogo. Tembo huvamia mashamba ya wakulima wadogo nje ya mipaka yake nyakati za usiku, hali inayosababisha uharibifu mkubwa na upotevu wa mapato kwa wamiliki wao. Walinzi wa Mamlaka ya UWA huwavizia wawindaji haramu wa viboko wanaoshika mikuki porini, mara nyingi hadi kusababisha vifo. Simba nao huwavamia ng’ombe wanaochungwa kinyume cha sheria ndani ya hifadhi. Makundi ya waasi hupenya mpaka wa kutoka Jamhuri ya Kidemokrasia ya Kongo – kama walivyofanya katika wiki moja kabla ya ziara ya Mongabay – na kuwavamia na kuwajeruhi watalii. Wavuvi, wakitafuta samaki wazuri, hujipenyeza kwenye sehemu zinazohifadhiwa na maziwa yake.

Kwa binadamu wanaoishi ndani na karibu na Hifadhi ya Malkia Elizabeth, ni mgogoro wa msingi wa zamani. Mamlaka ya Hifadhi huweka sheria kuhusu aina ya mwingiliano inayoruhusiwa na mifumo ya ikolojia. Sheria hizo ni za kudhibiti sana na mara nyingi hazikubaliki na jamii. Takriban kila tafiti, ripoti za mashirika yasiyokuwa ya kiserikali na tathmini ya awali iliyochapishwa kuhusu hifadhi hiyo inaonyesha kuwepo kwa uhusiano mgumu kati ya Mamlaka ya UWA na jamii za hapa.

UWA inasema wanafanya kazi kubadili hilo. Lakini kuna kibarua kigumu mbele yao. Historia ni nzito kwa Hifadhi ya Malkia Elizabeth, na kama Mlima Stanley, kivuli chake ni kirefu.

“Wanachotaka hapa ni kutengeneza mbuga ya wanyama,” Juma anasema. “Acha serikali iruhusu watu kuwa na sehemu ya ardhi kukuza vyakula.”

Magonjwa na kukata tamaa

Akiwa ameketi chini ya mti katika mji wa Hamakungu, ulioko ndani ya hifadhi kando ya Ziwa George, Wilson Asiimwe anasimulia siku za kwanza za hifadhi ya Malkia Elizabeth. Asiimwe ni mwenyekiti wa kaunti ndogo ya Ziwa Katwe, ambayo inajumuisha sehemu kubwa ya miji ya ndani ya hifadhi. Anapozungumza, nyati mmoja anaonekana akipita taratibu kwenye uwanja wa mpira wa miguu wa mji huo, akiwapita watoto waliokuwa njiani kuelekea shuleni.

“Ilipogeuzwa kuwa mbuga ya taifa mwaka 1952, watu waliteseka sana,” anasema. “Walilazimika kuondoka katika maeneo waliyokuwa wakichunga na kuvua samaki na kukaa katika maeneo madogo kama kambi. Shughuli zao za kiuchumi zilibadilika. Waliokuwa wakichunga mifugo hawakuwa na chakula cha kutosha. Watu wengi sana walifariki.”

Kabla ya Waingereza kuchukua udhibiti wa sehemu hii ya Uganda, ilikuwa nyumbani kwa mchanganyiko wa watu tofauti na ushirikiano unaobadilika kila wakati kati ya falme zinazopingana. Kwa ujumla jamii za Kibantu ziliishi milimani na kujishughulisha na kilimo huku wafugaji wa Basangora na mifugo yao wakiendesha maisha kwenye uwanda wa tambarare. Katika maandishi yake, Stanley alieleza “makundi makubwa ya ng’ombe” waliokuwepo hapa na vita vilivyopiganwa kwa ajili ya mifugo hiyo.

Msafara wa Lugard hadi Katwe ulifuatiwa na kampeni ya kikatili zaidi ambayo ilishuhudia maelfu ya jamii ya Basangora wakiuawa katika eneo hilo, na ufalme wao uliyowahi kuwa na nguvu kubwa kuvunjwa. Huu ulikuwa mwanzo tu wa shida zao. Waingereza walipokuwa wakiimarisha udhibiti wao magharibi mwa Uganda, wimbi la ugonjwa wa malale lilienea katika eneo hilo.

Ugonjwa huo wa usingizi uliua idadi kubwa ya mifugo, na kwa makadirio fulani uligharimu maisha ya watu 250,000 kati ya mwaka 1900 na mwaka 1920. Wakitoa mfano wa masharti ya kukomesha kuenea kwa ugonjwa huo, mamlaka ya Uingereza iliwaua ng’ombe wa jamii ya Basangora na kuwalazimisha kuingia katika kambi za mateso. 

“Malisho yalipoisha, watu walifariki kutokana na njaa na ugonjwa wa malale,” Asiimwe anasema. “Ilikuwa hali mbaya, na watu hawajalipwa hadi sasa kwa ardhi waliyopoteza.”

Hadi wakati janga hilo lilipopungua, wawindaji wa Uingereza walikuwa wamezoea kudhibiti biashara ya pembe za ndovu na hawakuwa na haraka ya kuruhusu ushindani kwenye savanna, ambayo ilikuwa imegawanywa katika hifadhi za wanyama. Jamii ya Basangora waliambiwa iwapo wangetaka kukaa, wangelazimika kuishi katika vijiji vya wavuvi – viunga vya leo – na kuacha ufugaji. Huo ndiyo ulikuwa mwisho wa kipindi chao kwenye tambarare.

“Waliruhusu idadi ndogo ya watu kurejea Ziwa George na Ziwa Edward,” anasema Emmanuel Akampurira, mwanabiolojia wa uhifadhi wa Taasisi ya Uhifadhi wa Misitu ya Tropiki. “Matumaini yalikuwa kwamba idadi ndogo ya watu hawa ingedumishwa kama makazi ya muda.”

Tofauti na ufugaji wa kuhamahama, uvuvi ungeweza kutozwa ushuru na mamlaka za kikoloni. Badala ya kukubali mtindo mpya wa maisha unaodaiwa kutoka kwao, baadhi ya wanajamii ya Basangora walihamia iliyokuwa Kongo ya Ubelgiji wakati huo au sehemu nyingine za Uganda.

Mwishoni mwa miaka ya 1940, Waingereza waliamua kuchanganya mbuga za wanyama kuwa za taifa. Waliweka wazo hilo kwa baraza la Ufalme wa Tooro kwa kura, ambapo lilikataliwa kabisa. Lakini ilikuwa ni “kwa manufaa” ya Tooro, mamlaka ya kikoloni ilisukuma mpango huo, na mbuga hiyo ilianzishwa rasmi mwaka wa 1952. Miaka miwili baadaye, ilipewa jina lake kuadhimisha ziara ya serikali ya Malkia Elizabeth II aliyekuwa ametawazwa tu.

“Waliunda mbuga hiyo bila kibali cha watu,” anasema Nicholas Kakongo, mwongoza watalii kutoka Katwe. “Na walitutenga ili tusiwe karibu na wanyama.”

Jeep Nyeupe, ngumi za kijani

Leo, Mbuga ya Taifa ya Malkia Elizabeth ndiyo kivutio maarufu zaidi cha watalii nchini Uganda, ikichukua robo ya wageni wote wanaotembelea mbuga za taifa za nchi hiyo. Mapato yake si ya umma, lakini kulingana na idadi ya wageni ambao mbuga hiyo inapokea kila mwaka, ada zake za kiingilio pekee zinaweza kufikia mamilioni ya dola – bila kujumuisha mapato ya waendeshaji safari, wamiliki wa vyumba vya kulala vya wageni, kampuni za kusafiri na waongozaji wa watalii.

Mbuga hiyo ni chanzo cha fahari ya kitaifa nchini Uganda, na pia ni mali ya thamani sana. Utalii ni muhimu kwa uchumi – kulingana na wizara ya fedha, inachangia hadi asilimia 7.6 ya Pato la Taifa, ikipata zaidi ya dola za Marekani bilioni 1 kwa mwaka. Uganda inataka kuongeza idadi hiyo iwe zaidi ya dola za Marekani bilioni 5 mwaka kabla ya 2028. Pamoja na mbuga nyingine za taifa, Malkia Elizabeth ni sehemu ya msingi ya mkakati wa serikali kufika huko.

Kwa watalii wanaotafuta kuzama katika asili, hifadhi hiyo ina mvuto wenye nguvu. Wakati idadi ya wanyamapori katika bara zima la Afrika ikiongezeka miongo ya hivi karibuni, nchini Uganda idadi ya tembo, twiga na nyati imeongezeka mara sita. Kitambo idadi yao ilikuwa mamia tu; leo kuna tembo 5,000 katika Mbuga ya Taifa ya Malkia Elizabeth. Ni mafanikio makubwa katika kile ambacho kimekuwa enzi mbaya kwa wanyamapori barani Afrika.

Lakini ni mafanikio ambayo yamekuja kwa gharama. Utekelezaji wa sheria za uhifadhi wa Uganda kupitia UWA ni mkali na wakati mwingine unaua. Simulizi za watu kupigwa au kuuawa na askari wa wanyamapori ni kawaida hapa. Uchunguzi wa Mongabay katika taarifa hizi ulipata ushahidi kwamba mauaji hayo yameendelea kwa miongo kadhaa, na yametokea katika miaka ya hivi karibuni.

Mkono huo wa sheria unaenea kwa shughuli nyingine zaidi ya ujangili. Kukusanya kuni na mimea kwa ajili ya dawa za jadi ni marufuku. Maeneo takatifu yanayotumika kwa taratibu za matambiko hayana mwisho. Nje ya maeneo madogo yaliyotengwa, kuchungwa kwa mifugo imepigwa marufuku. Na adhabu za kuvunja sheria mara nyingi ni kali.

Angela Muhindo, mwalimu mwenye umri wa miaka 59 kutoka Katwe, anasema wanawake wanaoingia mbugani kutafuta kuni hukamatwa na kuwekwa ndani. Mwanamke mmoja mzee anayemfahamu alikaa kizuizini kwa wiki sita huku familia yake wakitafuta pesa za kumlipia faini. Kufikia wakati walipopata fedha za kulipa faini, alikuwa mgonjwa, na muda mfupi baada ya kurudi mjini alifariki.

“Unapoenda (katika mbuga) unaomba Mungu akuhifadhi,” Muhindo anasema. “Lakini ni kwa sababu ya njaa na familia.”

Muhindo amekuwa akijaribu kuwafundisha wanawake wa Katwe kutengeneza tofali za mkaa kutoka kwenye matope na kinyesi cha ng’ombe ili kutumia kupikia na kuepuka kuingia mbugani kutafuta kuni. Mkaa wa aina hii hauwi vizuri lakini sio lazima kuhatarisha maisha yako kuukusanya.

“Usifikiri kwamba walinzi wote ni wabaya,” Muhindo anaongeza. “Sio wote wabaya. Kuna walio wazuri. Wanazungumza na (wanawake), wanawasindikiza, pia wanajua kuwa mama zao wapo (mijini), na babu zao wapo pia.”

Sheria dhidi ya kuingia mbugani bila ruhusa pia zimebadilisha maisha ya kiroho katika miji kama Katwe. Dini za Ukristo na Uislamu zote zinatumika sana, lakini mila za jadi bado zina mizizi mirefu, ingawa kwa sasa ni vigumu kufikia maeneo ambako mila na desturi zilikuwa zinafanywa awali, taratibu zinapungua.

“Hatuna fursa ya kufikia sehemu hizo,” anasema Kakongo, kiongozi wa watalii. “Wakikukuta huko, wanakukamata. Asubuhi inayofuata unafikishwa mahakamani, kisha unatupwa jela. Tulitumia kaya hizo takatifu kutuongoza katika shughuli zetu za kila siku. Mfumo huo uliwekwa kwenye msimbojeni (DNA) zetu – huwezi kuja tu na kuwazuia watu kuzipata.” 

‘Wewe ni adui’

Kati ya haya hakuna habari mpya kwa UWA na wafuasi wake katika sekta ya uhifadhi. Nyaraka za miradi ya wafadhili na tafiti za kitaaluma zimejaa taarifa kuhusu visa vya mtazamo hasi wa eneo kuhusu eneo la kuelekea mbunga, pamoja na mapendekezo ya jinsi ya kuubadilisha.

UWA ina mipango ambayo inakusudia kuimarisha namna uhifadhi unavyoonekana katika hifadhi. Inafadhili miradi ya ufugaji nyuki, inafanya kazi na mashirika wenza kujenga uzio wa umeme wa kuzuia tembo na ina kitengo maalum ambacho kinashughulikia “wanyama wenye matatizo” wanaoingia kwenye miji ya watu. Lakini iwapo mamlaka ingepewa nafasi ya kufanya inavyotaka, hifadhi hiyo ingesafishwa kabisa na kuwa bila wakazi wa kibinadamu – milele.

“Changamoto sasa, ni jinsi idadi ya watu inavyoongezeka, Mbuga ya Malkia Elizabeth inakabiliwa na shinikizo kutoka ndani na nje,” anasema Pontius Ezuma, mlinzi mkuu katika mbuga ya Malkia Elizabeth. “Kwa hiyo mambo kama ujangili na matumizi haramu ya rasilimali ni karibu kila siku.”

Kuwapa makazi mapya wakazi wa miji iliyozingirwa na mbuga kunaweza kuleta mgogoro wa kisiasa. Watu wengi wanasema hawaoni uwezekano wa hilo kutokea.

“Nadhani haiwezekani, kwani serikali inaweza kuwapeleka wapi? Kwanza kabisa, ikiwa unataka kuwafukuza, utahitaji kuwashawishi kuwa sio ardhi yao,” anasema Mkurugenzi wa Programu wa Muungano wa Kitaifa wa Wataalamu wa Mazingira, David Kureeba.

Mkakati wa uhusiano kati ya jamii na UWA ni mpango wa kifedha wa kugawana mapato ya mbuga. Chini ya sheria za Uganda, mbuga kama ya Malkia Elizabeth zinatakiwa kulipa asilimia 20 ya ada zao za kuingia katika miji katika wilaya zinazopakana nazo.

Ni sheria yenye nia njema, inayokusudia kuondoa wazo kwamba mbuga hiyo haiwanufaishi watu ambao wamenyimwa fursa kuifikia na wanaoathirika na mashambulizi kutoka kwa wanyamapori. Lakini katika utekelezaji, haijatimiza matarajio. Baada ya kuchelewa kwa miaka miwili, mwaka 2024 UWA ilitoa malipo ya shilingi bilioni 1.5 (zaidi ya dola za Marekani 400,000) kwa wilaya 12 zinazoizunguka Mbuga ya Taifa ya Malkia Elizabeth.

Ucheleweshaji huo kwa kiasi fulani ulitokana na wasiwasi wa namna pesa hizo zilivyokuwa zikitumika. Fedha hizo hupitishwa kupitia kwa viongozi wa wilaya, ambao wamedaiwa kuzielekeza kwenye miradi ambayo kimsingi inawanufaisha wao na washirika wao.

“Tunajua pesa zimekuja, lakini zinatoweka kati ya wilaya na kaunti ndogo,” anasema Chris Mongly, mfugaji nyuki wa eneo hilo. “Kwa hiyo, tunasema pesa ziende vijijini, na watu wa jamii wakae wenyewe na kuamua (nini la kufanya).”

Mongly, anayezungumza kwa upole, anajihesabu kama mfuasi wa uhifadhi. Alilelewa Kasenyi, mji mwingine wa wavuvi. Alipokuwa mdogo, mtalii mmoja aliyepita katika mji huo alimvutia na kumsaidia kulipia elimu yake. Baadaye, UWA ilimsaidia kuanzisha biashara yake ya kuuza asali.

Lakini anakiri kuwa watu wengi hapa hawaungi mtazamo wake.

“Siku hizi wana ofisi ya uhifadhi wa jamii, na wameweza kupunguza shinikizo,” Mongly anasema. “Lakini siku za nyuma, (watu) walimuona mtu aliyevaa sare ya Mamlaka ya Wanyamapori ya Uganda na kumchukulia kama adui. Katika baadhi ya vijiji watataka hata kukuua.”

Amani isiyo na utulivu

Kiini cha kubadili taswira ya Mbuga ya Taifa ya Malkia Elizabeth mbele ya majirani zake ni kama marekebisho madogo tu kwenye pembezoni mwa mfumo wa uhifadhi ambao umekuwepo hapa kwa karne moja. Mfumo huo ulizaliwa kwenye maeneo ya mipakani ya nchini Marekani ambako mbuga za kwanza za kitaifa zilianzishwa mwishoni mwa karne ya 19.

Maeneo yaliyohifadhiwa kwa mtazamo huu huchukuliwa kama maeneo yaliyoganda: yakitengwa kwa kiasi kikubwa na wanadamu waliokuwa wakiishi humo awali, na mamlaka za wanyamapori zina jukumu la kuwahifadhi katika hali tulivu kupitia mipaka, sheria, na mara kwa mara kwa nguvu.

Mfumo huu ulianzishwa kwanza na Waingereza, na kanuni za kuagiza mbuga hiyo zilirithiwa na serikali ya Uganda baada ya uhuru. Iwapo inafanya kazi au la leo ni suala la mtazamo. Mbuga ya Taifa ya Malkia Elizabeth ina faida kubwa kwa serikali na kampuni zinazoandaa safari na mapumziko ya kifahari. Kutengwa kwa hifadhi kutoka kwa wakazi wa awali pia kwa kiasi fulani kumeonekana kuwa na manufaa kwa wanyamapori wake, ambao idadi yao ni thabiti au inaongezeka.

Baadhi ya wahifadhi hupuuza ukosoaji wa sheria za mbuga hiyo kama unafiki, wakidai ni njia ya kuficha ukweli kwa nia mbaya.

“Hatuna wanyamapori nje ya mbuga, kuna idadi ndogo. Hata ndani ya mbuga wamepungua sana wakati walinzi wetu walipokua wachache, lakini pia kutokana na ukosefu wa usalama wa kisiasa,” anasema Michael Keigwin, mwanzilishi wa Wakfu wa Uhifadhi wa Uganda (UCF). “Watu wale wale wanaolalamika leo (wakati mmoja) waliwahi kuondoa kiasi kikubwa cha nyama na pembe za ndovu nje ya Uganda ili kupata faida.”

Vikundi vya uhifadhi kama UCF, pamoja na mashirika mengine yasiyo ya serikali, ambavyo vinafanya kazi hapa, vina jukumu muhimu katika kuendeleza mbuga. Wanaandaa walinzi wa  UWA, kufuatilia wanyamapori, miundombinu ya fedha, na kuendesha programu za kupunguza migogoro na jamii. Hii ni sawa kwa wastani katika mbuga nyingi za kitaifa za Afrika. Uhifadhi ni juhudi ya kimataifa, inayochochewa na mtazamo wa kimataifa unaofanyika katika miji kama Washington, DC, London, Paris na Berlin. Mafanikio yake mara nyingi hupimwa katika data za idadi ya wanyamapori, mapato ya utalii na ziara za hifadhi.

Lakini vipimo hivi havielezi hadithi nzima. Ingawa manufaa yanawafikia baadhi, wakiwemo wanyamapori na mifumo ya ikolojia inayowasaidia, wengine wengi wameachwa kando. Matokeo ya kutengwa huko huweza kujijenga kwa njia ambazo si rahisi kuonekana katika hesabu za kifedha lakini hubeba uzito mkubwa katika maisha ya watu na mendeleo ya jamii.

Dalili moja inayoashiria hatari katika Mbuga ya Taifa ya Malkia Elizabeth ni uwepo mkubwa wa nadharia za njama. Manung’uniko kuhusu mipango ya siri imeenea katika miji iliyo karibu na jamii zinazozunguka mbuga hizo. Mashambulizi dhidi ya ng’ombe yamewahi kulaumiwa kwa wahifadhi wakidaiwa kuingiza simba kimya kimya ambao hawajui kuwinda nyati au mawindo mengine ya mwituni. Na mamba wa mbuga hiyo, ambao walionekana ghafla katika miaka ya 1990 na sasa wanaua watu mara kwa mara katika maeneo ya hifadhi, wanaaminika kuwa waliachiliwa makusudi kutoka kwenye maziwa.

“Waliwaweka mamba wachanga, tuliwavua kwa nyavu na hatukuwatambua. Tulifikiri walikuwa nyoka kwa sababu walikuwa wageni kwetu,” Asiimwe anasema. “Kwa hivyo walitambulishwa, lakini hatujui ni kwa nini – je ilikuwa kuwafukuza watu wa asili katika maeneo ya uvuvi, wakijua kuwa tungekimbia?”

Katika ulimwengu ambapo kutoaminiana na wenye mamlaka kuna tabia ya kusababisha vurugu za ghafla dhidi ya utaratibu uliowekwa, hizi ni ishara za onyo kwa juhudi za uhifadhi hapa. Msaada mkubwa kwa Mbuga ya taifa ya Malkia Elizabeth unatoka kwa vikosi vya nje. Uhai wa mbuga hutegemea mapato ya watalii na michango ya hisani, na si uhusiano wa moja kwa moja na wa asili kati ya jamii za wenyeji na ikkolojia yake.

Kwa sasa, vyanzo hivyo vya ufadhili vinaaminika na hata vinaendelea kukua. Lakini idadi ya wageni wanaotembelea mbuga za Uganda iliporomoka wakati wa janga la Virusi vya Korona (COVID-19) la mwaka 2020, na mashirika ya Marekani yalifuta au kusitisha makundi ya uhifadhi mapema mwaka huu. Iwapo mihimili ya usaidizi ya Mbuga ya kitaifa ya Malkia Elizabeth ingeporomoja kwa muda mrefu, ni ngumu kujua jinsi ambavyo watu hapa wangekabiliana na hilo, na nini kingeweza kutokea kwa mandhari ya hifadhi na wanyamapori wake.

“Ombi langu ni kwamba utawala unapaswa kuwa wa kirafiki kwa watu na kujua kwamba wao pia ni binadamu,” Asiimwe anasema. “Sote tunahifadhi kwa ajili ya vizazi vijavyo – sisi (jamii) na wao – kwa sababu hawawezi kufanya uhifadhi peke yao.”

Kutengeneza njia

Picha ya kuchorwa inaning’inia juu ya dawati katika ofisi ndogo ya utalii ya Nicholas Kakongo huko Katwe. Kakongo aliichora mwenyewe. Tashwira hiyo inaonyesha maono ya mji yaliyojaa matumaini: tembo wanazurura karibu na ng’ombe kwenye savanna; viboko huota jua kando ya boti za uvuvi. kuna usawa wa maisha kati ya mnyama na binadamu.

Mchoro huo, Kakongo anasema, unaonyesha maono tofauti kwa Mbuga ya Taifa ya Malkia Elizabeth, ambapo watu katika miji kama Katwe wameunganishwa na asili badala ya kupingana nayo.

“Ni nani anayejua ukweli juu ya wanyama wa porini kuliko mimi?” Anasema. “Nimekuwa nikiogelea katika ziwa hilo kwa miaka 40, nimepishana na viboko huko. Nimekusanya kuni katika eneo lililohifadhiwa. Nimepishana na tembo.”

Mchoro huo pia unazungumzia maoni ambayo watu katika vijiji mara nyingi huelezea, hata kama wanalalamika juu ya sheria za UWA au za Hifadhi ya Taifa ya Malkia Elizabeth. Hifadhi hii ina historia chungu na inaweza kuwa chanzo cha kufadhaika huko Katwe na miji mingine. Lakini watu wengi wanasisitiza kwamba wanataka wanyamapori wake waishi na kuhifadhiwa kwa ajili ya vizazi vijavyo.

“Tunataka wabaki hapo ili (wajukuu zetu) waweze kuona vizimu vyao, kwa sababu hata sasa koo bado zinaamini katika vizimu hivyo,” Asiimwe anasema. “Ninaamini kama mbuga hiyo isingekuwepo vizimu hivyo visingekuwapo kwa sababu ya ongezeko la watu.”

Mienendo kama hii ni jambo la kawaida katika maeneo yaliyohifadhiwa na mbuga za kitaifa kama ilivyo kote barani Afrika. Vitisho dhidi ya asili na bioanuwai ni halisi – ikiwa sheria za uhifadhi zingefutwa kabisa, ingeweza kuwa janga kubwa kwa wanyamapori na ikolojia ya mbuga hii. Uganda ya karne ya 21 si sawa na ilivyokuwa katika karne ya 19. Kama mahali pengine popote, kuna watu hapa ambao wangethamini utajiri wa mradi wa kilimo au ufugaji wa kisasa wa ng’ombe kuliko kulinda mazingira.

Lakini kutengwa kwa “walinzi wa jadi” wa ardhi, kama Kakongo anavyowaelezea wakazi wa Katwe, kunaweza kuwa tishio la aina yake. Hakuna kinachodumu milele, na watu hapa wanataka mabadiliko. Jinsi ambavyo vizazi vijavyo huko Katwe na maeneo mengine ya pembezoni vitakavyoona suala la uhifadhi katika Mbuga ya taifa ya Malkia Elizabeth huenda kutategemea sura ya hayo mabadiliko yatakayokuja. “Mtu anaponyimwa haki yake, anaweza kuharibu mti,” Kakongo anasema, huku akinyanyuka.

Picha ya bango: Rajabu Juma akiwa nyumbani kwake Katwe. Picha na Ashoka Mukpo wa Mongabay.

Nukuu:

Akampurira, E. (2023). Understanding conservation conflicts in Uganda: A political ecology of memory approach. Conservation & Society, 21(3), 177-187. doi:10.4103/cs.cs_73_22

Akampurira, E., & Marijnen, E. (2024). The politics of mourning in conservation conflicts: The (un)grievability of life and less-than-human geographies. Political Geography, 108, 103031. doi:10.1016/j.polgeo.2023.103031

Katswera, J., Mutekanga, N. M., & Twesigye, C. K. (2022). Community perceptions and attitudes towards conservation of wildlife in Uganda. Journal of Wildlife and Biodiversity, 6(4), 42-65. doi:10.5281/zenodo.6522376

Habari hii ilichapishwa kwa mara ya kwanza hapa kwa lugha ya Kiingereza mnamo tarehe 11/04/2025.

Kutambua ushiriki

Lynetotieno Mhariri

Ali Manzu Translator

Mada

BioanuaiHifadhi za TaifaMaeneo yaliyolindwaMazingiraMisituMisitu ya KitropikiUhifadhiUhifadhi wa WanyamaporiWanyamaporiAfrikaAfrika MasharikiUganda

Tazama mada